Autorka: Natalia Przychodzeń, studentka II roku psychologii na Uniwersytecie SWPS w Warszawie

Synestezja to określenie na specyficzne zjawisko percepcyjne, które powstaje, kiedy bodziec postrzegany jednym zmysłem powoduje automatycznie skojarzone wrażenia związane z innymi zmysłami (Gosavi i Hubbard, 2020). Synesteci mogą, między innymi, kojarzyć litery, liczby i całe słowa z konkretnymi kolorami, postrzegać dni, miesiące i lata w trójwymiarowej formie przestrzennej albo wizualnie doświadczać słyszaną muzykę. Rodzaje synestezji można dzielić ze względu na parowanie bodźców wyzwalających (np. piosenka) i towarzyszące mu odczucia (zapach) – w ten sposób można wyodrębnić aż 164 typy synestezji, które można dzielić na mniejsze podgrupy w zależności od bodźców i modalności, której dotyczy synestezja (Ward i Simner, 2022). Synestezja jest określana jako cecha lub wariant poznawczy manifestujący się jako „mieszanie się zmysłów”, a czasem osoby z synestezją (synesteci) uważane są również za osoby neuroróżnorodne. Istnieją różne teorie wyjaśniające występowanie synestezji. Z perspektywy neuropsychologicznej przyjmuje się między innymi hipotezę zwiększonej liczby połączeń neuronalnych i aktywacji pomiędzy partami mózgu, które odpowiedzialne są za modalności, w których osoba doświadcza synestezji (Ramachandran i Hubbard, 2001). W kontekście pamięci i synestezji często przytaczana jest teoria podwójnego kodowania (Gosavi i Hubbard, 2020). 

U synestetów występują niepowtarzalne różnice w sposobie w jaki postrzegają świat. Konkretne doświadczenia i skojarzone warianty bodźców różnią się pomiędzy osobami z synestezją (np. dla kilku różnych synestetów cyfra 7 może być skojarzona z innym kolorem). Skojarzenia te jednak mają tendencję do stałości dla jednej osoby (np. jedna osoba zawsze i niezależnie od sytuacji będzie kojarzyć cyfrę 7 z żółtym). Istnieje wiele badań obrazujących relację synestezji z niektórymi funkcjami poznawczymi takimi jak spostrzeganie, wyobraźnia i pamięć, oraz sposób w jaki może ona prowadzić do odmiennych doświadczeń niż u osób bez synestezji. 

Stałość skojarzeń u synestetów stała się przedmiotem badania, w którym Ásgeirsson wraz ze współpracownikami (2015) prezentowali grupie synestetów litery i cyfry, które były w kolorach zgodnych z ich synestetycznymi skojarzeniami lub w kolorach niezgodnych, a ich wyniki porównywano z grupą kontrolną. Zadaniem badanych było jak najszybsze zidentyfikowanie liter przy jednoczesnym ignorowaniu cyfr, które działały jako dystraktory. Badanie wykazało, że synesteci przetwarzali bodźce zgodne z ich synestetycznymi skojarzeniami szybciej i z większą dokładnością niż bodźce niezgodne. W grupie kontrolnej nie zauważono istotnych różnic w czasie reakcji pomiędzy rodzajami prezentowanych bodźców. W grupie synestetów zauważono również większą zdolność do przetrzymywania informacji na temat prezentowanych bodźców w pamięci krótkotrwałej, jeżeli były zgodne z doświadczeniem synestetycznym. Na podstawie powyższego badania autorzy przypuszczają, że synestezja wpływa na przetwarzanie bodźców na poziomie spostrzegania poprzez integrację synestetycznych skojarzeń z literami, które ułatwiają ich szybką kategoryzację.

Kolejnym zagadnieniem, które przykuwa uwagę badaczy zajmujących się synestezją jest kwestia wyobraźni. Zauważono, że synestezja częściej niż u reszty populacji występuje u artystów i muzyków, czyli w grupach, w których kreatywność i wyobraźnia mogą być szczególnie pomocne (Ward i Simner, 2020). Aby zgłębić zagadnienie wyobraźni przeprowadzono badanie mające sprawdzić czy wyobraźnia u synestetów jest wyraźniejsza we wszystkich modalnościach sensorycznych oraz czy rozszerza się poza zgłaszane doświadczenia synestetyczne (Spiller i in., 2015). Uczestnicy badania samodzielnie wypełniali kwestionariusze mierzące wyobraźnię we wszystkich modalności, a wyniki synestetów zostały porównane z odpowiedziami osób bez synestezji. Wyniki pokazują bardziej wyraziste wyobrażenia u synestetów w modalności, w której zgłaszali doświadczenia synestetyczne, w porównaniu z osobami bez synestezji oraz pozostałymi synestetami. Ta zależność została zaobserwowana we wszystkich modalnościach (wzrokowej, słuchowej, czuciowej, węchowej i smakowej). Wysoki poziom wyobraźni był jednak ograniczony jedynie do modalności, których dotyczyła synestezja u danej osoby. 

Podobnie jak wyobraźnia, pamięć również jest uznawana za funkcję poznawczą szczególnie rozwiniętą u synestetów. W odpowiedzi na liczne publikacje badań dotyczących pamięci u synestetów, Ward z zespołem (2019) przeprowadzili ich meta-analizę. Wyniki metaanalizy pokazały, że u synestetów można zaobserwować ogólnie lepszą pamięć, ale wielkość efektu zależy od rodzaju pamięci. Synestezja jest wyraźnie powiązana z lepszą pamięcią epizodyczną. W mniejszym stopniu wyróżniają się kompetencje w zakresie pamięci roboczej, jednak są one większe w porównaniu z osobami neurotypowymi. Dodatkowo zaobserwowano, że wzmocnienie pamięci nie ogranicza się tylko do bodźców, których dotyczy dany rodzaj synestezji (np. kolorów i słów), ale „rozlewa się” na wszystkie rodzaje materiałów. Wpływ synestezji na pamięć był widoczny w różnych schematach badawczych – wzmocnienie dotyczyło zarówno aktywnego i pasywnego przetwarzania bodźców (pamięć robocza) jak i zadań werbalnych i niewerbalnych, zadań wymagających przypominania (recall) i rozpoznawania (recognition) bodźców, a także natychmiastowego i opóźnionego przypominania wcześniej prezentowanych bodźców w kontekście pamięci trwałej. 

Powyższe badania wskazują, że synestezja może wpływać na różne funkcje poznawcze – spostrzeganie, wyobraźnię oraz pamięć. Na postawie przytoczonych badań można wyciągnąć wnioski, że bodźce, których dotyczą doświadczenia synestetyczne charakteryzują się łatwością spostrzegania i szybszą ich kategoryzacją. U synestetów zaobserwowano również wyraziste wyobrażenia w modalnościach sensorycznych, których dotyczy ich synestezja, a pamięć u synestetów jest wzmocniona zarówno na poziomie pamięci roboczej, jak i trwałej pamięci epizodycznej. 

Pomimo przekonujących wyników, temat funkcji poznawczych i synestezji nadal pozostawia wiele pytań i aspektów wymagających eksploracji. Przeszukując literaturę dotyczącą synestezji można zauważyć dużą przewagę badań poświęconych synestezji polegającej na kojarzeniu liter, słów i liczb z kolorami. Nie jest to zaskakujące biorąc pod uwagę, że jest to najczęściej występujący rodzaj synestezji, jednakże możliwe, że niektóre wnioski wyciągnięte z powyższych badań byłyby inne, gdyby wzięto pod uwagę różnorodne rodzaje synestezji. Warto sprawdzić jak różne kombinacje bodźców wpływają na poznanie synestetów oraz pochylić się nad innymi funkcjami poznawczymi. Podsumowując, synestezja to nie tylko „mieszanie się zmysłów” i interesująca ciekawostka na nasz temat, ale również ważne zjawisko percepcyjne, które determinuje funkcjonowanie poznawcze osób, które jej doświadczają. Badania na temat synestezji poszerzają nasze zrozumienie nie tylko w stosunku do synestetów, ale mogą przyczynić się również do zrozumienia pracy i możliwości mózgu nas wszystkich.

Bibliografia: 

Ásgeirsson, A. G., Nordfang, M., Sørensen, T. A. (2015). Components of attention in grapheme-color synesthesia: A modeling approach. PLoS ONE, 10(8), artykuł e0134456. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0134456

Gosavi, R. S., Hubbard, E. M. (2020). Chapter 14 – How synesthesia may lead to enhanced memory. W: K. Santhian i V.S. Ramachandran (red.), Multisensory perception (s. 301-317). Academic Press. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-812492-5.00014-0

Ramachandran, V. S., Hubbard, E.M. (2001). Psychophysical investigation into the neural basis of synaesthesia. Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 268(1470), 979-983. https://doi.org/10.1098/rspb.2000.1576

Spiller, M.J., Jonas, C.N., Simner, J., Jansari, A. (2015) Beyond visual imagery: How modality-specific is enhanced mental imagery in synesthesia? Consciousness and Cognition, 31, 73-85. https://doi.org/10.1016/j.concog.2014.10.010

Ward, J., Field, A. P., Chin, T. (2019). A meta-analysis of memory ability in synaesthesia. Memory, 27(9), 1299-1312. https://doi.org/10.1080/09658211.2019.1646771

Ward, J., Simner, J. (2020). Chapter 13 – Synesthesia: The current state of field, W: K. Santhian i V.S. Ramachandran (red.), Multisensory perception (s. 283-300). Academic Press. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-812492-5.00013-9

Ward, J., Simner, J. (2022). How do different types of synesthesia cluster together? Implications for causal mechanisms. Perception, 51(2), 91-113. https://doi.org/10.1177/03010066211070761